در بیشتر کشورها به‌ویژه کشورهای در حال توسعه، زنجیره تجاری‌سازی ایده‌ها، اختراعات و فناوری‌های جدید و عرضه محصولات و خدمات نوآورانه ناشی از فعالیت استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان به جامعه و بازارهای داخلی و صادراتی نیاز به حلقه‌های مکمل دولتی، عمومی و حتی تخصصی دارد.
استارت‌آپ‌ها به دلیل ریسک بالا توان جذب سرمایه برای توسعه طرح‌های اولیه خود را ندارند و برای ورود به بازار و افزایش بازدهی، نیازمند سرمایهگذاری با شرایط ویژه و متفاوت از تسهیلات بانکی یا وام‌های صندوق‌های فناوری هستند.
استارت‌آپ‌ها به نهادی نیاز دارند که در دوره مشخصی در کنار آن‌ها تا رسیدن به نتیجه مطلوب باقی بماند تا طی این مدت، از سابقه مدیریتی و تجارب بازاریابی آن نهاد استفاده کنند. صندوق‌ها یا شرکت‌های سرمایهگذاری جسورانه نهادهایی هستند که بدین منظور در دنیا شکل گرفته‌اند. سرمایه خطرپذیر (Venture Capital)، سرمایه‌ای است که به همراه کمک‌های مدیریتی، در اختیار شرکت‌های جوان، کوچک، به‌سرعت در حال رشد و دارای آتیه اقتصادی قرار می‌گیرد.
همچنین شرکت‌ها یا صندوق‌های سرمایهگذاری جسورانه دارای ویژگی‌های منحصر بفردی هستند که آن‌ها را از دیگر نهادهای مالی از جمله بانک‌ها مجزا می‌کند. سهیم‌شدن در مالکیت شرکت‌های نوپا و سهیم شدن در سود و زیان شاید مهمترین وجه تمایز یک سرمایه‌گذاری‌جسورانه با دیگر سرمایه‌گذاری‌ها است.
بررسی تجربیات دیگر کشورها نشانگر آن است که بیشتر سرمایهگذاری خطرپذیر انجام شده توسط کشورهای توسعه‌یافته مربوط به مراحل نخستین تجاری نوآوری است (مرحله ایده)، با این حال سرمایه‌گذاران خطرپذیر در کشورهای در حال توسعه بعضا مراحل بعد از تولید نیمه‌صنعتی و مراحل اولیه ورود به بازار را نیز مورد پوشش قرار‌می‌دهند. شرایط زیست‌بوم توسعه نوآوری در ایران به گونه‌ای است که سرمایهگذاری در هر دو مرحله نیازمند بسترسازی و تشویق است.
صندوق سرمایهگذاری جسورانه
صندوق سرمایهگذاری جسورانه (Venture Capital Fund)نوعی صندوق سرمایهگذاری مشترک است که پول را از سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت دارند، گردآوری نموده و مبالغ مورد نظر را در کسب و کارهای نوپای کوچک و متوسط که پتانسیل رشد بالایی دارند سرمایهگذاری می‌کند. در واقع هدف از تشکیل صندوق‌های سرمایهگذاری جسورانه، جمع‌آوری سرمایه از سرمایه‌گذاران و سرمایهگذاری در سهام شرکت‌های در شرف تأسیس و یا نوپای دارای پتانسیل رشد زیاد و سریع با هدف کسب بیشترین بازده اقتصادی ممکن در برابر پذیرش ریسک بالا است. علاوه بر کسب بازدهی از سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت در این زمینه، کمک به رشد اقتصادی، کارآفرینی، ایجاد اشتغال و توسعه فن‌آوری از دیگر اهداف صندوق به حساب می‌آیند.
در راستای اهداف یادشده، صندوق منابع مالی را جمع‌آوری نموده و در اوراق مالکیت اشخاص حقوقی با موضوع فعالیت در حوزه‌های فناورانه و صنایع مختلف به منظور به بهره‌برداری رساندن و تجاری‌سازی محصولات شرکت‌های یاد شده سرمایهگذاری می‌نماید. سرمایهگذاری صندوق می‌تواند به صورت خرد و یا مدیریتی انجام پذیرد.
ایجاد این صندوق سبب خواهد شد که بخشی از سرمایه‌گذاران حقوقی یا حقیقی که دارای منابع مالی زیادی هستند، بتوانند پرتفوی خود را با حضور در سرمایهگذاری صنایع نوظهور و فن‌آوری‌های پیشرفته تنوع بخشند. با توجه به سهم کمی که این بخش از سرمایهگذاری در سبد کلی سرمایه‌گذار دارد، توسعه ساختارها و فرآیندهای سرمایهگذاری در چنین حوزه‌هایی به‌صرفه نیست. در حالی که صندوق با توجه به تخصصی بودن خود، افراد حرفه‌ای، متخصص و صاحب صلاحیت را گرد هم آورده و به صورت تخصصی و متمرکز به فعالیت در این حوزه می‌پردازد و زمینه موفقیت بیشتری دارد. صندوق سرمایهگذاری جسورانه این امکان را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌آورد که بدون درگیر شدن در چالش‌ها و پیچیدگی‌های صنعت سرمایهگذاری مخاطره‌پذیر، از مزایا و منافع آن برخوردار شوند.
مزایای و ریسک‌های صندوق جسورانه
صندوق های جسورانه بازدهی بالایی دارند زیرا یک کسب‌وکار نوپا در بدو امر، رشد بالایی دارد و طبیعی است که سرمایه‌گذار را هم به سود خوبی می‌رساند؛ اما در نقطه مقابل، این سرمایهگذاری می‌تواند ریسک بالایی داشته باشد چون به همان نسبت ممکن است پروژه شکست بخورد و سرمایه‌گذار هم ضرر کند. بنابراین برخلاف سرمایه‌گذار فعال در سهام که تنها در معرض ریسک‌های سیستماتیک مربوط به اقتصاد کلان، تورم و یا ریسک بازار است، سرمایه گذار خطرپذیر در معرض انواع مختلفی از ریسک‌های سیستماتیک و غیر سیستماتیک از قبیل ریسک‌های اندازه بازار در دسترس، شدت رقابت، قوانین و مقررات، مقیاس‌پذیری، مدل درآمدی، خروج از سرمایهگذاری و… خواهد بود. بنابراین ویژگی خطر پذیر بودن علاوه بر ریسک در این نوع سرمایهگذاری، به احتمال کم موفقیت‌های بزرگ در استارت آپ‌ها بر‌می‌گردد.
در حال حاضر بزرگترین شرکت‌های جهان در حوزه فناوری اطلاعات فعالیت می‌کنند به دلیل ظرفیت بالای این بازار، رشد کسب و کارهای این حوزه خیلی سریع است. یک ایده خوب که بتواند نیاز مردم را به درستی ارزیابی کند و پاسخ مناسبی برای نیاز مردم داشته باشد در مدت کوتاهی می‌تواند بازخورد بالایی داشته باشد. صندوق سرمایهگذاری جسورانه روی یک یا چند پروژه نوپا سرمایهگذاری می‌کنند تا میزان ریسک پذیری سرمایهگذاری را کنترل کنند به همین دلیل معمولا میزان سوددهی این صندوق‌ها متوسط و یا بالاست. همچنین با سرمایهگذاری در این صندوق‌ها می‌توان به‌صورت مستقیم در روند تأمین مالی برای آغاز فعالیت کسب و کارهای جدید سهیم شد.
قاعدتا نباید توقع بازگشت سرمایه یا نیمی از آن را داشت، چون هیچ ضمانتی برای برگشت سرمایه وجود ندارد. سرمایهگذاری در یک استارت آپ بسیار ریسکی است. صندوق جسورانه به منظور دستیابی به کسب سود بالا، معمولا سرمایه را در چندین کسب و کار نوپا و مخاطره‌پذیر سرمایهگذاری می‌کند که در مجموع و به طور متوازن بازده صندوق سرمایهگذاری جسورانه متوسط یا بالا باشد.
تأمین مالی جسورانه جهانی
براساس گزارش‌های ارائه شده از سوی شرکت مشاوره مالی و پژوهشی [۱]KPMG ، در مجموع، در سه ماه نخست سال ۲۰۲۰ در جهان ۲ هزار و ۶۵۷ معامله برای سرمایهگذاری VC انجام گرفته که ارزش آن بالغ بر ۵۳ میلیارد دلار است. سرمایهگذاری فصلی VC در جهان در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته و عمدتا در مراحل پایانی تامین منابع مالی استارت‌آپ‌ها معامله شده است، چرا که عدم قطعیت‌های اقتصادی باعث شده تا برخی سرمایه‌گذاران VC حداقل در کوتاه‌مدت عقب‌نشینی کنند. البته فقدان معاملات بزرگ با ارزش بالای یک میلیارد دلاری – Megadeals به احتمال زیاد در کاهش سرمایهگذاری VC بیتاثیر نبوده است. در همین حال، چالش‌های برگزیت(خروج اتحادیه انگلیس از اتحادیه اروپا)، رکود اقتصادی چین و تشدید رقابت تجاری ایالات‌متحده منجر به ریسک‌گریزی و نگرانی سرمایه‌گذاران VCشد.
براساس آمار ارائه شده سرمایه گذاری جهانی VCاز ۷۰ میلیارد دلار در ۵،۶۷۴ معامله در دومین فصل ۲۰۲۰ به ۷۳.۲ میلیارد دلار در ۴۸۶۱ معامله در فصل سوم ۲۰۲۰ رسیده است. خلاصه مقایسه در هر قاره به شرح ذیل است:
- سرمایه گذاری VC در اروپا در ۱۰۳ معاملات در Q3’20 به رکورد جدید ۱۲.۱ میلیارد دلار رسیده است – در مقایسه با ۱۱.۵ میلیارد دلار در ۱۵۱۳ معاملات در Q2’20.بوده است.
- سرمایه گذاری VC در قاره آمریکا با ۴۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری در ۲۴۴۷ معامله ، نسبت به سه ماهه نسبتاً ثابت باقی مانده است. ۳۷.۸ میلیارد دلار از این سرمایه گذاری و ۲،۲۸۵ معامله را ایالات متحده به خود اختصاص داده است.
- در منطقه آسیا و اقیانوسیه ۲۱.۱ میلیارد دلار سرمایه گذاری در طول ۱۲۸۵ معامله در Q3’20 در مقایسه با ۱۷.۲ میلیارد دلار در ۱۲۲۰۷ معاملات در Q2’20است.
آمار سرمایهگذاری جسورانه در جهان از سال ۲۰۱۲ تا فصل نخست سال ۲۰۲۰
میزان سرمایهگذاری جسورانه انجام شده در ایران
در سال‌های اخیر با ایجاد نهادهای مالی جدید و متنوع در کشور، قدمی در راستای ارائه خدمات مالی به این کسب‌وکارها صورت گرفته است. با این حال به دلیل اینکه مدیران کسب‌وکارهای نوپا از توان و دانش مالی کافی برخوردار نبوده و سابقه و تخصص مدیریتی چشم‌گیری برای تکمیل زنجیره ایده تا بازار ندارند، نهادهای مالی موجود حاضر نیستند ریسک بالای تأمین مالی این شرکت‌ها را بپذیرند؛ زیرا این سازمان‌ها عمدتا به دنبال بازگشت سرمایه خود در کوتاه مدت و پایین بودن ریسک طرح‌های فناورانه هستند.
میزان سرمایهگذاری جسورانه در کشور طی سال‌های اخیر بر اساس آمار انجمن صنفی کارفرمایی صندوق‌ها و نهادهای خطرپذیر ایران به شرح ذیل است:
- ۱۳۹۵-۱۳۹۱ :۲.۰۰۰ میلیارد ریال
- ۱۳۹۵- ۱۳۹۷: ۱۸.۰۰۰ میلیارد ریال
- ۱۳۹۸: ۳.۱۰۰ میلیاردریال
بررسی میزان و نوع سرمایهگذاری صندوق‌های سرمایهگذاری جسورانه بورسی (ETF)کشور
براس آخرین آمار و اطلاعات ارائه شده در سایت فرابورس، تاکنون ۱۱ صندوق VC(ETF) توسط این سازمان پذیرش و در حال فعالیت هستند. اولین صندوق سرمایهگذاری جسورانه بورسی در سال ۱۳۹۵ نزد سازمان ثبت شده است.کمترین سرمایه صندوق‌های سرمایهگذاری جسورانه بورسی ۱۰۰ میلیارد ریال و بیشترین آن ۱.۰۰۰ میلیارد ریال است.
براساس اطلاعات موجود از ۱۱ صندوق سرمایهگذاری جسورانه ۵ صندوق تا کنون اقدام به سرمایهگذاری جسورانه کرده‌اند و کل مبلغ سرمایهگذاری انجام شده توسط این صندوق‌ها تا شهریورماه سال ۹۹ بالغ بر ۹۳۹.۷۸۲ میلیون ریال است.
کمترین مبلغ سرمایهگذاری انجام شده مبلغ ۲۵۵ میلیون ریال جهت تولید نرم‌افزار(پیام‌رسان) و بیشترین میزان سرمایهگذاری بالغ بر ۱۷۱.۷۰۰ میلیون ریال جهت تامین سرمایه درگردش دو کسب و کار در حوزه ICT (ارائه خدمات) و ۱۴۳.۵۴۱ میلیون ریال در حوزه سلامت (تولید بانک سلولی ) بوده است. سرمایه‌گذاری‌های انجام شده به صورت خرید سهام، سرمایه در گردش شرکت و افزایش سرمایه ثبتی کسب و کارهای سرمایهگذاری شده، است. همچنین حوزه فعالیت ۱۱ صندوق سرمایهگذاری جسورانه بورسی شامل فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، فناوری مالی (فین‌تک)، زیست فناوری، سلامت، مواد پیشرفته و نانو، پتروشیمی،آب ، فرهنگ، بیمه و خدمات فاوا بوده که به‌طور میانگین ۲.۳ صنعت به عنوان حوزه فعالیت انتخاب شده است.
شرکت‌های سرمایهگذاری جسورانه شرکتی (خارج بورسی) CVC
معمولا شرکت‌های که قصد فعالیت به عنوان CVC را دارند بخش یا شرکت مستقلی را برای این امر تاسیس می‌کنند تا به صورت متمرکز اهداف برنامه‌ی سرمایه گذاری خطرپذیرشان را دنبال کند. در سرمایه گذاری خطرپذیر شرکتی تمرکز تنها بر روی پیشبرد اهداف مالی نیست. شرکت‌های سرمایهگذاری جسورانه شرکتی در کنار اهداف مالی، اهداف استراتژیک خود را هم دنبال می‌کند. به عبارت دیگر یکی از مهمترین اهداف تاسیس آن‌ها استفاده از پتانسیل‌های موجود در کسب و کارهای نوپا برای رشد بیشتر در شرکت مادر یا موسس است. به عنوان مثال، شرکت ها ممکن است بخواهند دری به روی فناوری‌های جدید بگشایند تا وارد بازارهای جدید شوند، اهداف خرید را شناسایی نمایند و به منابع جدید دسترسی پیدا کنند. در این صورت یکی از ابزارهای مناسب و موثر تاسیس یک شرکت سرمایه گذاری خطرپذیر است. بر همین اساس نوع روابط بین CVC با استارتاپ ها نسبت به VC ها متفاوت است. چنانکه ممکن است یک شرکت سرمایهگذاری جسورانه از استارتاپ بخواهد مسیری را طی کند که طولانی‌تر و سخت‌تر بوده و سود مالی کمتری را در پی دارد، اما دستاوردهای آن برای شرکت مادر بسیار جذاب‌تر خواهد بود.
تفاوت میان CVC و VCها عبارت است از:
- شرکت‌های VC مستقل‌اند؛ در حالیکه CVCها بر حمایت مستمر صاحبان شرکت متکی هستند؛
- CVCها در داخل مرزها و استراتژی‌های کسب و کار شرکت مادر حرکت کرده و در محدوده نزدیک به محصول و تکنولوژی آن فعالیت می‌کنند، بنابراین پرتفوی آن‌ها تنوع کمتری دارد؛ درحالیکه VCها بیشتر به شکل مستقل اقدام می‌کنند.
براساس اطلاعات موجود در حال حاضر بالغ بر ۱۲ شرکت در حوزه CVC و ۱۲ شرکت در حوزه VC در کشور به فعالیت و حمایت از استارت‌آپ‌ها می‌پردازند.
[۱] https://home.kpmg/xx/en/home/campaigns/2020/04/q1-venture-pulse-report-global.html