سرمایه‌گذاری جمعی
سرمایه‌گذاری جمعی راهی نوین برای به نتیجه رسیدن ایده‌ها، تامین سرمایه مورد نیاز آن‌ها است. سازوکارهای تامین مالی و سایر منابع مورد نیاز، برای رشد یک ایده تا ساخت نمونه اولیه، بلوغ ایده و خلق ارزش‌افزوده اهمیت غیرقابل انکاری دارد. با گسترش روزافزون اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مرزها در ارتباطات حذف شده و مفاهیم جدید نظیر شبکه‌سازی و بهره‌برداری از شبکه‌های اجتماعی مطرح شده‌است. از اینرو توسعه تجارت‌الکترونیک و اینترنت فرصت‌های جدیدی را در مدل تامین سرمایه برای کسبوکارهای نوپا ایجاد کرده‌است.
تامین سرمایه اولیه برای کسبوکارهای نوپا
سرمایه‌گذاری جمعی (Crowdfunding) که تامین سرمایه از اجتماع یا تامین مالی جمعی نیز نامیده می‌شود، روشی است که در آن سرمایه مورد نیاز برای اجرای یک پروژه با حمایت تعداد زیادی از افراد بدست می‌آید. این مشارکت جمعی اغلب از طریق اینترنت انجام می‌شود تا از تلاش‌های یک کارآفرین توسط عموم جامعه یا سازمان‌ها حمایت شود. تامین مالی جمعی برای اهداف متنوعی نظیر درمان بیماری تا چاپ کتاب، حمایت مالی هنرمندان تا طرفداران کمپین‌ها و تامین سرمایه لازم برای راه‌اندازی یک کسب‌وکار نوپا یا کسب‌وکار کوچک کاربرد دارد.
در واقع می‌توان سرمایه‌گذاری جمعی را یک روش برای تامین مالی معرفی کرد که به کسب‌وکارها کمک می‌کند تا از طریق کمک بلاعوض با سرمایه‌گذاری اشخاص متعدد بتوانند ایده‌های خود را عملی سازند. همچنین این مدل سرمایه‌گذاری می‌تواند منجر به جمع‌آوری سرمایه بیشتری از منابع سنتی برای راه‌اندازی یک استارت‌آپ باشد. چهار مدل ذیل برای تامین مالی جمعی تا کنون ارائه شده است:
- تامین مالی جمعی مبتنی بر پاداش
- تامین مالی جمعی مبتنی بر امور خیرخواهانه
- تامین مالی جمعی مبتنی بر بدهی
- تامین مالی جمعی مبتنی بر اوراق سرمایه‌ای
کمک به چرخه اقتصاد، صنعت و فناوری
سرمایه‌گذاری جمعی به منظور حمایت مالی از کارآفرینان، صاحبان ایده، هنرمندان و استارت‌آپ‌ها به‌وجود آمده‌است و به پیشبرد صنعت، فناوری و هنر یک جامعه کمک می‌کند. در پروژه سرمایه‌گذاری جمعی، فرد کارآفرین، کمپین خود را ایجاد کرده و مردم از طریق حمایت‌های مالی (حتی به مقادیر بسیار اندک) سرمایه مورد نیاز خود را فراهم می‌کند.
بسیاری از پروژه‌های سرمایه‌گذاری جمعی پاداش محور هستند. سرمایه‌گذاران ممکن است در راه‌اندازی یک محصول جدید مشارکت داده شوند و یا هدیه‌ای از جانب کارآفرینان به آن‌ها تعلق گیرد.
دسته دیگر از سرمایه‌گذاری جمعی به صورت اشتراک در سهام یا مشارکتی (Equity) است. محبوبیت این نوع سرمایه‌گذاری روز به روز در حال افزایش است. زیرا این نوع سرمایه‌گذاری این امکان را به کسبوکارهای نوپا می‌دهد تا بدون اینکه کنترل کار را به سرمایه‌گذاران سنتی بسپارند، پول و سرمایه بدست آورند و همچنین، سرمایه‌گذاران در ریسک پروژه نیز مشارکت داشته باشند.
در یک پروژه سرمایه‌گذاری جمعی، فرد حمایت‌کننده نیز می‌تواند از مزایایی برخوردار شود. اولین و مهم‌ترین ارزشی که سرمایه‌گذار جمعی ایجاد می‌کند این است که با هزینه‌های کم می‌توان کمک بزرگی به چرخه اقتصادی، هنر، فناوری و صنعت کشور کرد. از طرفی در برخی از پروژه‌ها، فرد صاحب کمپین امکاناتی را برای حامیان خود در نظر می‌گیرد.
با توجه به مباحثی که مطرح شد، در سیستم سرمایه‌گذاری جمعی سه بخش عمده وجود دارد. کارآفرینان، سرمایه‌گذاران و سایت‌های سرمایه‌گذاری جمعی که واسطه میان کارآفرینان و سرمایه‌گذاران هستند. سرمایه‌گذاری جمعی در بستر شبکه‌های وسیع اجتماعی و وب‌سایت‌های تخصصی صورت می‌گیرد. سرمایه‌گذاران و کارآفرینان از این طریق در فضای مجازی کنار هم جمع می‌شوند. در این شیوه سرمایه‌گذاری به دلیل اینکه مبالغ اندکی از جانب هر یک از سرمایه‌گذاران تامین شده و آن‌ها ریسک کمتری را پذیرا می‌شوند، این پتانسیل را دارد تا موجب گسترش فضای کارآفرینی شود.
جذب مشتریان وفادار
از دیگر مزایای تامین سرمایه به روش سرمایه‌گذاری جمعی این است که این روش فرصتی فراهم می‌کند، تا بازخوردهای مختلف در خصوص پروژه و طرح از سوی مخاطبان و سرمایه‌گذاران احتمالی مطرح شود. بازخوردها سبب می‌شود تا اصلاحات لازم برای ایده، سریع‌تر از گذشته اعمال شوند.
همچنین با این روش استارت‌آپ‌ها می‌توانند مشتری‌های همراه و وفاداری به‌دست‌آورند حتی قبل از این که کسب‌وکارشان شروع به فعالیت کند؛ صاحب ایده می‌تواند در سریع‌ترین حالت محصول خود را به بازار برساند.
نمونه پلتفرم‌های داخلی و خارجی
اولین نمونه از این روش تامین مالی که با استفاده از اینترنت انجام گرفته است، مربوط است به زمانی که یک گروه راک انگلیسی به نام”ماریلیون”، به شیوه آنلاین برای اجرای یک تور موسیقی از علاقه مندان خود در سال ۱۹۹۷ مبلغ ۶۰۰۰۰ دلار کمک جمع‌آوری کردند. با الهام از این روش جدید تأمین مالیبرین کامیلیو ، یک موزیسین و برنامه نویس کامپیوتر در سال ۲۰۰۳ پایگاه اینترنتی www.artistshare.com را پایه‌گذاری نمود. پایگاهی که از طریق آن موزیسین‌ها می‌توانستند از طرفداران خود جهت تولید محتوای دیجیتالی کارشان کمک جمع‌آوری نمایند. این پایگاه بعدها به محلی برای تامین مالی فیلم‌های ویدئویی و پروژه‌های عکاسی نیز تبدیل گردید.
در حال حاضر سایت‌های کیک‌استارت(kickstarter) و ایندی‌گوگو (indiegogo) بزرگ‌ترین سایت‌هایی هستند که از پلتفرم سرمایه‌گذاری جمعی استفاده می‌کنند. همچنین از دیگر سایت‌ها و بستر‌های سرمایه‌گذاری جمعی می‌توان به Rockethub، GoFundMe، Razoo، Crowdrise و Crowdfunder اشاره کرد که به کارآفرینان کمک می‌کنند تا سرمایه اولیه را جذب‌کنند.
براساس گزارش منتشر شده در سایت [۱]fundly تعداد کمپین‌های تامین مالی جمعی در جهان در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۶,۴۴۵,۰۸۰ بوده که از این عدد ۲۲.۴ درصد موفقیت بوده و توانسته از این روش حدود ۶۵ میلیارد دلار به اقتصاد جهاد بیافزایند. براساس آمار منتشر شده میزان سرمایه گذاری جمعی در سال ۲۰۲۰ به تفکیک هر قاره به شرح ذیل است:
- آمریکای شمالی: ۱۷.۲ میلیارد دلار
- آسیا:۱۰.۵۴ میلیار دلار
- اروپا:۶.۴۸ میلیارد دلار
- آمریکای جنوبی: ۸۵.۷۴ میلیون دلار
- اقیانوسیه:۶۸.۸ میلیون دلار
- آفریقا:۲۴.۱۶ میلیون دلار
تامین مالی جمعی در ایران
در ایران نیز در سال‌های اخیر پلتفرم‌ها و سایت‌های سرمایه‌گذاری جمعی در زمینه‌های مختلف شروع به فعالیت کرده‌اند. وب‌سایت دونیت، پلتفرم حامی‌جو، فاندلی، فاندوران و نت‌وام از این دسته‌اند. افراد می‌توانند با استفاده از این بستر‌ها ایده‌های خلاقانه خود را در حوزه‌هایی چون هنر، فناوری، طراحی محصول، فناوری اطلاعات و امور اجتماعی و خیریه به دیگران معرفی کنند. سرمایه‌گذاران و عموم جامعه نیز می‌توانند در ازای دریافت پاداش مشخص و در چارچوب قوانین از پروژه‌هایشان حمایت مالی کنند. از میزان سرمایه‌گذاری انجام شده در این حوزه آمار دقیقی در کشور وجود ندارد.
تامین مالی جمعی براساس قوانین شورای عالی بورس و اوراق بهادر[۲]
براساس دستورالعمل”تامین مالی جمعی” شورای عالی بورس و اوراق بهادر، این نوع تامین مالی مبتنی بر مشارکت است. نخست شرکت متقاضی تامین مالی جمعی باید پروژه خود را به عامل ارائه کند. با توجه به اینکه تامین مالی به صورت مشارکتی است و مشارکت‌کنندگان در سود و زیان آن طرح شریک می‌شوند، طرح یا ایده ارائه شده باید از جذابیت برخوردار باشد تا نظر مخاطب را جلب کند.
منظور از عامل همان صاحب بستر است که باید با یکی از نهادهای مالی تحت نظارت سازمان بورس قرارداد امضا کند. عامل برای تامین مالی جمعی باید مجوز فعالیت برای پلتفرم یا نرم‌افزار تحت وب خود اخذ کند. عامل برای اخذ مجوز از کارگروه ارزیابی سازمان بورس شش ماه فرصت دارد. تمامی طرح‌های قابل تامین مالی در این بستر ثبت‌نام و از طریق آن تامین مالی می‌شوند.
حوزه جغرافیایی اجرای طرح‌های مورد نظر بایستی در داخل کشور باشد. اما جمع‌آوری منابع مالی مورد نیاز این طرح‌ها از تامین‌کنندگان خارج از کشور نیز امکان‌پذیر است. از سوی دیگر حداکثر مقدار قابل تامین از طریق تامین مالی جمعی برای هر طرح ۲۰ میلیارد ریال در نظر گرفته شده است که این مبلغ سالانه توسط کارگروه ارزیابی، مورد بازنگری قرار می‌گیرد.
علاوه بر این هر بستر نباید بیش از ۲۰۰ میلیارد ریال طرح باز داشته باشد. یعنی ۱۰ طرح به صورت هم‌زمان امکان تامین مالی دارند اما محدودیتی برای تعداد طرح‌ها به صورت غیرهمزمان وجود ندارد. در ضمن خود متقاضی نیز باید به میزان ۱۰ درصد در تامین مالی مشارکت کند که این مبلغ را می‌تواند از طریق فرشتگان سرمایه‌گذار، صندوق‌های جسورانه یا شتاب‌دهنده‌ها تادیه کند. همچنین امکان تامین مالی یک طرح از طریق چند بستر وجود ندارد.
ریسک‌ها و مزایای سرمایه‌گذاری جمعی برای سرمایه‌گذاران
اصولا سرمایه‌گذاری در مراحل اولیه کسب و کار (نوزادی و نوپایی)، ریسک ذاتی بالایی دارد. نرخ شکست در شرکت‌های نوپا بالاست. این ریسکی طبیعی است و در صورت وقوع مشارکت‌کنندگان متضرر می‌شوند. علاوه بر آن سهام این شرکت‌ها به سختی قابل ارزشگذاری است. حتی زمانی که شرکت نوپا موفق شود، احتمالا به سرمایه بیشتر برای رشد و پیشرفت خود نیاز دارد. انبوه سرمایه‌گذاران ممکن است از دوره‌های بعدی تامین مالی باخبر نشده و از اینرو با ریسک کاهش ارزش سهام یا اوراق خود مواجه شوند.
در مدل‌های متداول تامین‌مالی، که سرمایه‌گذاری توسط افراد متبحر یا بانک‌ها انجام می‌شود، پیش از سرمایه‌گذاری، ارزیابی‌های دقیق انجام شده و پس از آن، سرمایه‌گذاری انجام شده به دقت پایش می‌شود. در حالی که در میان انبوه افراد مشارکت‌کننده ممکن است هیچکس قادر به چنین ارزیابی و پایشی نباشد.
با این وجود، اگر کسب و کار موفق شود، ممکن است بتواند به تنهایی یا از طریق سرمایه‌گذاران حرفه‌ای سهم انبوه مردم را بخرد یا به بازار بورس وارد شده و سهام خود را به عموم عرضه کند و مشارکت‌کنندگان پاداش سرمایه‌گذاری خود را دریافت نمایند. نتایج مطالعات نشان داده که مشارکت‌کنندگان خرد بجز انگیزه‌های مادی، معمولا انگیزه‌های غیرمادی نظیر پشتیبانی مستقیم از نوآوری و اشتغال برای جامعه نیز داشته و از در اختیار گذاشتن تجربیات خود برای کسب و کار مورد حمایت نیز دریغ نمی‌کنند. به عبارتی، برای مشارکت‌کننده فرصت مشارکت و جزئی از پروژه مورد حمایت بودن، ارزشمند است.
مزایا و معایب تامین مالی جمعی برای استارت‌آپ‌ها
کارآفرینی که در نظر دارد از مسیر تامین مالی جمعی وجوه مورد نیاز برای کسب و کار خود را فراهم کند، کسب و کار خلاقانه خود را در معرض افشاء برای رقبا قرار می‌دهد. از اینرو چگونگی و میزان اطلاعاتی که باید از طریق درگاه تامین مالی ارائه دهد اهمیت پیدا می‌کند. چالش دیگر، مدیریت مشارکت با انبوهی از مردم است که انگیزه‌های متفاوتی برای اقدام خود دارند. شاید یکی از مهم‌ترین عواملی که می تواند کسب و کار متقاضی تامین مالی جمعی را تحت الشعاع خود قرار دهد، سازوکار خروج مشارکت‌کنندگان از کسب و کار پس از طی دوره مشخص سرمایه‌گذاری باشد. از اینرو کسب و کارهای متقاضی باید پتانسیل بالایی برای رشد کافی درآمدی طی مدت سرمایه‌گذاری انبوه مردم داشته باشند و یا برنامه‌ریزی مشخص و قابل اطمینانی برای جایگزینی سرمایه‌ها به عنوان نمونه از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر یا ورود به بازار بورس انجام دهند.
با این وجود، از آنجا که کسب وکارهای نوپا شانس کمتری برای دستیابی به منابع بانکی یا تسهیلات دولتی و حتی منابع صندوق‌های سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر دارند، این شیوه تامین مالی مورد استقبال کارآفرینان قرار گرفته است. در این روش، کارآفرین بدون واسطه به سرمایه‌گذاران مرتبط می‌شود، لذا هزینه ناشی از دریافت تسهیلات که به کارآفرین تحمیل می‌شود، در مقایسه با تامین مالی توسط اشخاص حقوقی نظیر بانک یا شرکت سرمایه‌گذاری کمتر است. همچنین، فاصله زمانی درخواست سرمایه تا زمان اعطای آن کاهش می‌یابد. علاوه بر آن میزان استقبال انبوه مردم از ایده کارآفرین، معیاری از مقبولیت ایده نوآورانه در بازار به دست می‌دهد که در جای خود گونه‌ای از محک زدن اولیه بازار است.
به عبارتی، مشارکت‌کنندگان، اعم از اینکه خود مصرف‌کننده محصولی که برای آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند باشند یا نباشند، در فرایند تجاری شدن ایده یا طرح انتخابی ذینفع خواهند بود. آن‌ها در زمره اولین گروه‌هایی هستند که بی‌صبرانه منتظر به بازار رسیدن محصول مورد نظر و سودآوری آن هستند. لذا بسیاری از مشارکت‌کنندگان با انگیزه منافع بیشتر، تبدیل به داوطلبانی می‌شوند که در راستای توسعه محصول و سودآوری آن، خدماتی نظیر نوآوری در محصول، بازاریابی و نظایر آن نیز به کارآفرین ارائه می‌کنند.
درمجموع، معمولا کسانی که به دنبال حفظ استقلال بیشتر در کسب‌وکار خود هستند، روش سرمایه‌گذاری جمعی را انتخاب می‌کنند. تامین مالی جمعی بستری را فراهم می‌کند تا هر شخصی بتواند ایده و طرح خود را در معرض سرمایه‌گذاران قرار دهد. البته این روش نیازمند سخت‌کوشی و انگیزه است.
[۱] https://blog.fundly.com/crowdfunding-statistics/
[۲] https://ifb.ir/Finstars/CrowdFunding.aspx